Лекц, Тестийн сан

Áàòëàâ: ЕЭТ-èéí ýðõëýã÷……………/Ю.Нандинцэцэг/

Ëåêö 1

Õóãàöàà 90’                                                                           Çààõ àíãè 1-ð êóðñ

Ñàãñàí áºìáºãèéí òóõàé

¯¿ñýë: 1891 îíîîñ ÀÍÓ-ä ýãö áîñîî õàíàä áàéðëóóëñàí ÷óëóóí öàãèðàãò áºìáºãèéã øèäýæ îðóóëàõ òîãëîîì òîãëîæ áàéñíààñ ¿¿äýí ñ¿¿ëä íü Ñïèðèíôèëäûí êîëëëåæèéí áàãø Ïæ. Íåéñìè çààëíû òàãòàí äýýðýýñ æèìñíèé 2 ñàãñ áàéðëóóëààä  áºìáºã øèä¿¿ëýõýä òàãòíû ºíäºð íü 3ì 05 ñì áàéñàí. Ýíý õýìæýý îäîî õ¿ðòýë õàäãàëàãäàí ¿ëäñýí.

Ñàãñàí áºìáºãèéã äýëõèé äàÿàð õºãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð 1932 îíä îëîí óëñûí ñàãñàí áºìáºãèéí õîëáîî /ÔÈÁÀ/ áàéãóóëàãäñàí. 1936 îíä 1936 îíû Áåðëèíèé îëèìïèéí íààäìààñ îëèìïèéí õºòºëáºðò îðñîí.

1950 îíä Àðãåíòåíä ýðýãòýé÷¿¿äèéí, 1953 îíä ×èëè- ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÄÀØÒ àíõëàí çîõèîãäñîí.

Ìàíàé îðîíä 1940 îíîîñ ýõëýí ìàíàéä óðèãäàí àæèëëàæ áàéñàí ìýðãýæèëòýíã¿¿ä ÷ºëººò öàãààðàà ñàãñàí áºìáºã òîãëîæ ýõ ¿ñâýð íü òàâèãäñàí.

1962 îíä Ìîíãîëûí ñàãñàí áºìáºãèéí ñîíèðõîã÷äûí õîëáîî áàéãóóëàãäñàí. Àíõíû òýìöýýí¿¿ä             1954 îíä îíîîñ ýõëýí çîõèîãäñîí.

1994 îíä ÌÑÁÕ øèíý÷ëýãäýí áàéãóóëàãäàæ 2000 îíä Àçèéí ÑÁÕ-íû 44 äýõü ìàí îëîí óëñûí ñàãñàí áºìáºãèéí 144 äýýõü ãèø¿¿í îðíîîð òóñ òóñ ýëññýí.  1994 îíîîñ Ñàãññí áºìáºãèéí Ëèã-èéí ñàíàà÷ëàí çîõèîí áàéãóóëàí ÿâóóëæ áàéíà.

Ñàãñàí áºìáºãèéí òîãëîõ ä¿ðìýýñ

·         Íýã áàã 7-10 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, ¿íäñýí òîãëîã÷ íü 5 õ¿í áàéíà

·         10 ìèíóòààð 4 ¿å òîãëîíî.

·         Áàãóóäûí îíîî òýíöâýë íýìýëò 5 ìèíóòààð ÿëàã÷èéã òîäîðòîë òîãëîëò ¿ðãýëæèëíý.

·         Ñàãñàíä áºìáºã îðâîë 2 îíîî ºãíº.

·         3 îíîîíû øóãàìûí ãàäíààñ øèäñýí áºìáºã öàãèðãàíä îðâîë 3 îíîî ºãíº.

·         1-3 îíîî ºãºõ òîðãóóëèéí øèäýëò¿¿äòýé

·         1 îíîîíû òîðãóóëûí øèäýëòèéã äîâòëîãîîíû ¿åä ýñðýã áàãèéí òîãëîã÷ àëäàà ãàðãàâàë ºãíº.

·         3 îíîîíû òîðãóóëèéí øèäýëòèéã 3-ûí øèäýëòèéí ¿åä õàìãààëàã÷ààñ àëäàà ãàðãàâàë ºãíº.

·         Òàìèð÷èí 5 óäàà õóâèéí àëäàà ãàðãàâàë òýð óäààãèéí òîãëîëòîîñ õàñàãäàíà.

·         Áàãèéí àëäàà 5 áîëñîí òîõèîëäîëä ø¿¿ã÷ òîðãóóëèéí øèäýëò¿¿äèéã ºãíº.

·         Òîðãóóëèéí òàëáàéä 3 ñåêóíä áºìáºãòýé áàéâàë áºìáºã õóðààãäàíà.

·         Òàìèð÷íûã ñîëèõîä 24 ñåêóíäûí äîòîð àìæèæ õèéíý.

·         Ñîëèëöîî õèéõ  õóãàöààíä àìæààã¿é áîë ìèíóòûí àìðàëò ºãíº.

·         Áºìáºãèéí òîãëîëòîíä îðóóëàõàä 1 ñåêóíäýä áàãòààíà.

·         Òîãëîã÷èä 5 ñåêóíäýýñ èë¿¿ õóãàöààãààð áºìáºã áàðüæ áîëîõã¿é

·         Òºâèéí øóãàìûã 8 ñåêóíäûí äîòîð äàâæ ýñðýã á¿ñýä øèëæèõ ¸ñòîé.

·         Ñïîðòûí áóñ àëäàà ãàðãàüàë òåõíèêèéí àëäàà ãýæ òîîöíî.  

Òýìöýýíèéã ÿâóóëàõ ñèñòåì

Ñïîðò òîãëîîìûí ñèñòåìèéí 3 ¿íäñýí ñèñòåìýýð ÿâóóëäàã. ¯¿íä: òîéðãèéí ñèñòåì, õàñàãäàõ ñèñòåì, õîëèìîã ãýñýí ñèñòåì¿¿ä áàéíà.

Àëü ñèñòåìýýð òýìöýýíèéã ÿâóóëàõ íü òýìöýýíèé õýìæýý, çîðèëãî, ìàòåðèàëëàã áààç îðîëöîã÷äûí áýëòãýëèéí òºâøèí, òåõíèê, òàêòèêèéí ÷àäâàð çýðýã ç¿éëýýñ õàìààðàãäàíà.

1.      Òîéðãèéí ñèñòåìèéãè ÿâóóëàõ àðãà íü: Ýíý ñèñòåì íü ýõíýýñ íü ñ¿¿ëèéí áàéð õ¿ðòýë á¿õ áàãèéã áàéð ýçë¿¿ëæ ä¿íã ãàðãàæ áîëäîãîîðîî àøèãòàé. ßëàíãóÿà îëîí áàã òàìèð÷èä îðîëöîõ ¿åä òýìöýýí óäààí õóãàöààãààð ¿ðýãæëæëýõ áîëäîã íü äóòàãäàëòàé. Ýíý ñèñòåìèéã ÿâóóëàõàä á¿ãä õè÷íýýí òîãëîëò ÿâóóëàõ ãýäãèéã äàðààõ òîìú¸îãîîð îëäîã.

À ¿ñãýýð òýìöýýíä  îðîëöîõ áàãèéí òîîã òýìäýãëýíý. Òîãëîëòûí îíîîã äàðààõ ìàÿãààð õèéíý. ¿¿íä òýìöýýíä îðîëöîõ á¿õ áàãèéí òîîã 2-ò õóâààæ, 2-ð õàãàñààñ íü äýñ äóãààðààð íü äîîø öóâóóëæ áè÷íý. Õàðèí ñ¿¿ëèéí òýãø òîîã áè÷èõã¿é. Öóâðóóëæ áè÷ñýí òîîíóóäûíõàà àðààð áîñîî øóëóóí òàòíà. Áîñîî øóãàìûí ÷èã äîîä òàëä íýãèéí òîîã òàâüæ øóãàìûí àð òàëààð ìºí äýñ äóãààðûí äàãóó, áîñîî øóãàìûí óðä òàëààð áè÷èãäñýí òîîíóóäûí õàðàëäàà äýýø öóâðóóëàí çîõèõ òîîíóóäàà òàâèàä àðààð íü äàõèí áîñîî øóãàì òàòíà. Áîñîî øóãàìûí ÷èã äýýä òàëä äóãààð ¸ñîîð îíîãäîæ áàéãàà òîîã òàâèí øóãàìûí àðààð äàõèí äîîø óðóóäóóëàí óðäàõ òîîíû õàðàëäàà òàâèõ ìýòýýð áè÷íý.ýíý ìàÿãààð 1-í òîî áîñîî øóãàìûí äýýä òàëä òàâèãäàõ õ¿ðòýë äýýðõ ìàÿãààð ¿ðãýëæëýí áè÷íý.

2.      Õàñàãäàõ òýìöýýíèé ñèòåìèéã ÿâóóëàõ: ýíý ñèñòåìèéí àãóóëãà íü òîãëîîä õîæèãäñîí áàã òýð òýìöýýíèéã áºðìºñºí õàñàãäàíà. Õàñàãäàõ  ñèñòåì íü îëîí áàãèéã öººí ºäºð òîëîëòîíä áàãòààí äóóñãàäàãààðàà îíöëîãòîé. Õàðèð áàã á¿ðèéã õ¿÷ýýð íü õàíãàëòòàé øàëãàðóóëæ ÷àääàãã¿é íü òýìöýýíä îðîëöñîí á¿õ áàãèéã áàéð ýçë¿¿ëýõýõä òºâºãòýé áàéäãààðàà äóòàãäàëòàé áàéäàã. Òîãëîõ á¿õ áàãàà äýñ äóãààðààð íü äîîø öóâðóóëàí áè÷ýýä 2 äóãààð ºäºð òîãëîõ áàãèéã 2 òýíö¿¿ õóâààí öóâðóóëæ áè÷ñýí òîîíûíõîî äýýðýýñ áà äîîðîîñ òýíö¿¿ãýýð íü àâàí ¿ëäýýíý.  Äóíë íü ¿ëäñýí òîîíóóäûã äýýðýýñ íü õî¸ð õî÷ðîîð íü õîëáîí íýãä¿ãýýð ºäºð òîãëîõ õîñóóäûã ãàðãàíà. ßìàð ÷ îíîîã  õèéõäýý äýýðýýñ íü õî¸ð õî÷ðîîð íü õîëáîæ òýð ºäºð íü òîãëîõ áàãèéí õîñóóäûã õèéõ æóðìûã çààâàë áàðèìòëàõ ¸ñòîé.

3.      Õîëèìîã ñèñòåìýýð òýìöýýíèéã ÿâóóëàõ: òîéðãèéí áà õàñàãäàõ ñèñòåì¿¿äèéã 2-ëàíã àøèãëàí ýíý òýìöýýíèéã ÿâóóëæ áîëäîã. Ýíý õîëèìîã òýìöýýíèé æóðàìä îëîí áàã îðîëöîõ ¿åä öººí õîíîãèé äîòîð òîãëóóëæ ýõíèé õýä õýäýí áàéðûã òîäîðõîé ãàðãàõ øààðäëàãàòàé ¿åä õýðýãëýääýã. ¿¿íä: òîãëîëòûã õàñàãäàõ ñèñòåèýýð ÿâóóëæ ýõëýýä , ýõíèé õýäýí áàéðûã ýçë¿¿ëýõ øààðäëàãààñ õàìààð÷ àëü íýãýí ºäðººñ ýõëýí õîæèãäîîã¿é áàéãàà áàãóóäûã äàõèí ñóãàëàà õèéëãýí òéîðãèéí ñèñòåìýýð ÿâóóëíà. Ýíý õóâèëáàðààð òîãëîëòûã ÿâóóëàõàä õàñàãäàõ ñèñòùìýýð òîëãëëóëàõ ýõíèé ºäð¿¿äèéí îíîîã õéèõýä õàñàãäàõ ñèñòåìýýð òîãëîõîä õýðýãëýäýã òîìú¸îã àøèãëàõ áà òîéðãèéí ñèñòåìýýð òîãëóóëààä ãðóïïýä õóâààí ãðóïï òóñ á¿ð äîòîð íü õàñàãäàõ ñèñòåìýýð òîãëóóëààä , ãðóïäýý 1-ð áàéð ýçýëñýí áàãóóäààð øèãøýý òîãëîëòûí ãðóïï õèéæ õîîðîíä íü òîéðãèéí ñèñòåìýýð òîãëóóëàí çîõèõ áàéðûã ãàðãàæ ºãíº. Ýíý íü õîëèìîã ñèñòåìýýðòýìöýýíèéã ÿâóóëàõ áà áàñ íýã õóâèëáàð þì.

̺í ãðóïï òóñ á¿ðä íü òîéãðèéí ñèñòåìýýð òîãëóóëæ íýãä¿ãýýð áàéð ýçýëñýí áàãóóäûã  øèãøýý òîãëîëòûí ãðóïïýä îðóóëàí, äîòîð íü õàñàãäàõ ñèñòåýýð òîãëóóëæ áîëäîã áàéíà.  Òýìöýýíèéã ÿìàð ñèñòåìýýð ÿâóóëàõ òóõàé òýìöýýíèé çààвàðò òîäîðõîé òóñãàí îðóóëàõ ¸ñòîé.

                        Боловсруулсан багш:......................../Б.Батбаасан/

Áàòëàâ: ЕЭТ-èéí ýðõëýã÷……………/Ю.Нандинцэцэг/

Ëåêö 2

Õóãàöàà 90’                                                           Çààõ àíãè 1-ð êóðñ

Âîëåéáîë

¯¿ñýë: ÀÍÓ-ä Ìàññà÷óñåòå ìóæèéí áèåèéí òàìèðûí áàãø Â.Ìîðàí õýðãëýë ìàòåðèàë, õºðºí㺠ìºí㺠áàãà øààðäàõ ýíãèéí òîãëîîì áèé áîëîõûã çîðüæ “ÁªÌÁªÃ”  ãýñýí óòãàòàé “ÂÎËÅÉÁÎË” õýìýýí òîãëîîèûã áèé áîëãîñîí.

1896 îíä Âîëåéáîëûí àíõíû òîãëîëòûã çîõèîí áàéãóóëæ 1897 îíä 10 ç¿éëòýé àíõíû ä¿ðìèéã áîëâñðóóëñàí.

1964 îíä Òîêèîãèéí îëèìïèéí íààäìààñ îëèìïèéí õºòºëáºðò îðñîí.

1947 îíä Ïàðèñò îëîí óëñûí âîëåéáîëûí õîëáîîã áàéãóóëñàí.

Ìàíàé îðîíä 1921 îíîîñ ýõëýí ÇÕÓ-ñ óðèãäàí èðñýí ìýðãýæèëòýí¿¿ä âîëåéáîëûí áºìáºãººð òîãëîäîã áàéñàí íü õ¿¿õýä çàëóó÷óóäûí äóíä èõýýð äýëãýð÷, 1928 îíîîñ âîëåéáîëûí òàëáàéíóóä îëíîîð áàéãóóëàãäàæ, 1940 îíîîñ àíõíû òýìöýýí ÿâàãäàæ ýõýëñýí.    1957 îíä îëîí óëñûí áîëåéáîëûí õîëáîîíû 50 äàõü ãèø¿¿í îðíîîð ýëñýæ ìºí îíä ìîíãîëûí Âîëåéáîëûí õîëáîî áàéãóóëàãäñàí.

Ìîíãîëûí âîëåéáîë÷èä 1962 îíîîñ ÄÀØÒ, 1994 îíîîñ Àçèéí òîãëîëòîíä , 1998 îíîîñ ç¿¿í Àçèéí àâàðãà øàëãàðóóëàõ òýìöýýí¿¿äýä îðîëöîæ ýõýëñýí.

1996 îíä âîëåéáîëûí Ëèã-èéí òýìöýýí¿¿ä ÿâàãäàæ áàéíà.

Âîëåéáîëûí òîãëîëòûí ä¿ðìýýñ:

·         Íýã áàã 8-12 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, ¿íäñýí òîãëîã÷ íü 6 õ¿í áàéíà.

·         25 òîîãîîð áà 5 ýýëæ òîãëîíî.

·         Øèéäâýðëýõ ýýëæèéí òîãëîëò 15 òîîãîîð ÿâàãäàíà.

·         Òîãëîëòûã çààâàë çààâàë 2 îíîîíû èë¿¿üýéãýýð äóóñãàíà.

·         8 áà 16 òîîí äýýð ø¿¿ã÷ýýñ òåõíèêèéí òàéì / ÎÓÒýìöýýíä/  ºãíº.

·         Íýã ýýëæèéí òîãëîëò äýýð äàñãàëæóóëàã÷ 2 õ¿ðòýë òàéì àâ÷ áîëíî

·         Ñîëèëöîî õèéõ õóãàöààíä àìæààã¿é áîë ìèíóòûí àìðàë ºãíº.

·         Áàã á¿ðä Ëåáîð /÷ºëººò òîãëîã÷/  òîãëîã÷ áàéíà.

·         ׺뺺ò òîãëîã÷ çºâõºí àðûí á¿ñèéí òîãëîã÷òîé ñîëèëöîî õèéíý,

·         ׺뺺ò òîãëîã÷ çºâõºí í¿¿ðíèé áà  äîâòîëãîîíû øóãàì 2-ûí õîîðîíä îðæ ãàðíà.

·         ׺뺺ò òîãëîã÷ áóñàä  òîãëîã÷äîîñ ººð ºíãèéí õóâöàñòàé òîãëîíî.

·         ׺뺺ò òîãëîã÷ äîâòëîõ öîõèëòûí ¿éëäýë õèéâýë àëäààíä òîîöíî.

·         Äàâóóëòûã í¿¿ðíèé øóãàìûí àëü ÷ õýñãýýñ äàâóóëíà.

·         Äàâóóëòûã 3 ñåêóíäýä áàãòààí äàâóóëíà. Äàâóóëòûí áºìáºã òîð õõ¿ðýýä äàâñàí òîõèîëäîëä òîãëîëò ¿ðãýëæèëíý.

·         Òîãëîëòûí ¿åä òîãëîã÷èä òîðîíä õ¿ðâýë àëäààíä òîîöíî.

·         Äóíä øóãàìûã õ¿éòýí óëààð áîëîí ºñãèé㺺ð ãèøãýâýë àëäààíä òîîöíî.

Áýëòãýõ ¿å

Âîëåéáîëä, òîãëîëòûí òåõíèêèéí áàðàã õýñýã á¿ðä õàìààòàé åðºíõèé íýã ç¿éë áàéäàã. Ýíý íü áýëýí áàéõ ¿å þì. Áºìáºãºíä çîõèõ ¿å îéðòîæ, öààøäûí ¿éë÷èëãýý õèéõèéí òóëä òîãëîã÷ õ¿í ýñðýã òàëûí áîëîí, ººðèéèí áàãèéí òàìèð÷äûí õºäºë㺺íèéã ÿìàãò àæèæ áºìºáãèéã çîõèîãäîí íèñýõ ýõíèé áàéäëààð íü öààøäûí çàì áîëîí òýð áºìáºáãèéã õààíà õ¿ëýýæ àâàõ áàéðûãóðüäààñ çºâººð ñîíãîí àâàõ ¸ñòîé. ¯¿íèéã áýëòãýõ ¿å ãýíý.

Äàìæóóëàëòûí òåõíèê

Áºìáºã äàìæóóëàëò áîë âîëåéáîëûí òîãëîëòûí ãîë õýñýã íü þì. Ýíý õ¿ëýýí àâàëò áà äàìæóóëàëò ãýäýã 2 ç¿éëèéã ººðòºº áàãòààõ áîëîâ÷ òîãëîëòûí ä¿ðýì ¸ñîîð áºìáºãèéã òîãòîîæ áîëäîãã¿éòóë ýäãýýð íü ¿ðãýëæèëñýí íýã á¿õýë ç¿éë þì. Áºìáºã äºìæóóëàëò íü áàéðíààñàà áà õºäºë㺺í äóíä îëîí ÿíçûí áýëäýõ áàéäëààñ ÿíç á¿ðèéí àðãààð ã¿éöýòãýãääýã. Äàìæóóëàëòûí ºìíºõ ãàð áà ò¿¿íèé áºìáºãºíä õýðõýí õ¿ðýõ îíöëîã áàéäëóóäààñ õàìààð÷ á¿õ äàìæóóëàëòóóäûã äýýðýýñ áà äîîðîîñ äàìæóóëàõ äàìæóóëàëò ãýæ 2 òîì á¿ëýãò õóâààäàã.

Äýýðýýñ àâ÷ äàìæóóëàõ íü äîâòëîõ ¿éë÷èëãýýíèé õóâüä õ¿í ººðèéí ñàíñàí ãàçàðò áºìáºãèéã ÷èãë¿¿ëýõýõä àøèãòàé áàéäàã.

Äîîðîîñ äàìæóóëàõ àðãà íü äîâòîëãîîíû õ¿÷ ãýíýòèéí ñàíàìñààðã¿é ç¿éë èõýññýí ó÷ðààñ ñ¿¿ëéèí ¿åä èõ äýëãýð÷ áàéãàà àðãà þì.

Äîâòîëãîîíû òàêòèê

 Âîëåéáîëûí òîãëîëòûí òåõíèêèéí çàðèì õýñýã  äàâóóëàëò äàìæóóëàëò äîâòëîõ çîõèõ çýðýã íü äîâòîëãîîíèé õýðýãë¿¿ðò îðäîã. Äîâòîëãîîíèé òàêòèê íü õóâèéí_ á¿ëýã, áàãèéí ãýæ õóâààäàã .

Òîãëîëòûí òàêòèê

Ýñðýã áàãàà õîæèõûí òóëä õóüèéí áà á¿ëýã òîãëîã÷äûí áîëîí áàãèéí ¿éë÷èëãýýã íýãýí ÷èãëýëòýé áîëãîí íèéö¿¿ëýí çîõèîí áàéãóóëàõûã òîãëîëòûí òàêòèê ãýíý. Òîãëîëòûí çîõèîí áàéãóóëàëòàé íèéöëýã ÿâö íü áàãààðàà ã¿éöýòãýæ áàéâàë ò¿¿íèéã áàãèéí òàêòèê ãýíý. Õàðèí ÿàæ òîãëîõ íü ýñðýã áîëîí ººðèéí  áàãèéí òîãëîã÷äûí òåõíèêèéí ÷àäâàðààñ õàìààð÷ äàâóóëàëò, äàìæóóëàëò, äîâòëîõ öîõèëò çýðãèéã òàêòèêèéí õóâüä çºâ õèéõèéã õóâèéí òîãëîã÷ ãàðãàæ áàéâàë ¿¿íèéã õóâèéí òàêòèê ãýíý.

                                                Боловсруулсан багш:......................../Б.Батбаасан/

Áàòëàâ: ЕЭТ-èéí ýðõëýã÷……………/Ю.Нандинцэцэг/

Ëåêö 3

Õóãàöàà 90’                                                   Çààõ àíãè 1-ð êóðñ

Õºíãºí àòëåòèê

¯¿ñýë: õºíãºí àòëåòèêèéí ñïîðòûí ¿¿ñýë õºãæëèéí õ¿í òºðëºõòºí áèé áîëñîí öàãààñ àâ÷ ¿çíý. Àíõíû ¿¿ññýí õ¿íèé õóâüä îð÷èí àõóéäàà çîõèöîí àìüäðàõ, õîîë òýææë áîëîí áóñàä ç¿éëèéã ýðæ õàéõ, áèåý õàìãààëàõ çýðýãò íýí òýðã¿¿íèé òóñëàõ íü áàéñàí.

Õ¿í òºðëºõòíèé íèéãìèéí õºãæëèéí ÿâöàä õ¿íèé õàðàéõ õºäºë㺺í óëàì áîëîâñðîíãóé áîëñíîîð óðàëäààí òýìöýýí çîõèîõ áîëñîí. Àíõíû ã¿éëòèéí òýìöýýíä 195 ìåòð óðàëääàã áàéñàí. Ýíý íü ýðòíèé Ãðåêò áîñîí ò¿¿õòýé. Ýíý îëèìïèéí àíõíû òºðºë áîëîí ºðãºæèæ Ẻðºíöºã, çýýðýíöýã íýìýãäýí õºãæñºí. Àòëåòèê ãýäýã íü òýìöýë äàñãàë ãýñýí óòãàòàé ãðåê ¿ã. Õºíãºí àòëåòèêèéí íèéò 37 òºðºë áàéäàã.

Õºíãºí àòëåòèêèéê ñïîðòûí õàòàí õààí ãýäýã.

1.      ÕÀ-èéí ñïîðò á¿õ ñïîðòîíä õýðýãäýãääýã õºäºë㺺íèéã àãóóëñàí.

2.      Õ¿íèé áèåèéã ºâ òýãø õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé.

3.      Íèéòèéã õàìàðñàí

4.      Á¿õ òºðëèéí ñïîðòûí ñóóðü íü áîëæ ºãäºã.

Ìîíãîë îðîíä 1917 îíû ¿åä ò¿¿íèé ºìíºõ ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé äàðàà ¿¿ññýí. Ó÷èð íü õóâüñãàëûí ºìíºõ áèåèéí òàìèðûí òàëààð àíõààð÷ ¿çäýãã¿é óëìààñ äýëõèé õºãæ뺺ñ àñàð èõ õîöîðñîí.

1921 îíä àðäûí õóâüñãàëûí öýðãèéí ã¿éëò, õàðàéëò, øèäýëò ãýõ çýðýã òºð뺺ð áýëòãýë õèéæ èðñýí.

1946 îíä àíõíû ñïàðòèêàä áîëñîí. 1963 îíä óëñûí àâàðãà øàëãàðóóëàõ òýìóýýí ÿâàãäñàí.  1964-1995 îí õ¿ðòýë 4 òºðºëòéí “ßÐÃÓÉ ”  òýìöýýí çîõèîãäñîí.

ÕÀ-èéí àíõû ìàñòåð öîëûã 1957 îíä  Õ.Öýíäýýõ¿¿ À.Òàðâàà íàð àâ÷ýý.

ÕÀ-èéí òºðºëä ã¿éëò, áóóõèà ã¿éëò, ñààäòàé ñïîðòûí àëõàà, õàðàéëò, øèäýëò áà ò¿ëõýëò, îëîí òºðºëò ãýæ àíãèëàãääàã.

ÿéëò íü:

        Îéðûí:               100, 200, 400                          ýð, ýì

        Äóíäûí:             800, 1500                                            ýð, ýì

        Õîëûí:               5000,10000                                         ýð

                                    3000                                                    ýì

        Õýò õîëûí:                    42êì, 195 ì                            ýð, ýì

        Áóóõèà ã¿éëò :   4õ100, 4õ400              ýð ýì

        Õàëõàëòòàé ã¿éëò:        110, 400ì                                ýð

                                                100, 400ì                                ýì

        Ñààäòàé ã¿éëò:  3000ì                                      ýð

        Ñïîðò àëõàà:                  20êì, 50 êì                            ýð

Õàðàéëò:

        ªíäºð áà òóëãóóðòàé                                                    ýð, ýì

        Óðò áà ãóðàâ                                                                  ýð, ýì

Øèäýëò:

        Æàä áà ä¿¿ã¿¿ð:                                                            ýð, ýì

Ò¿ëõýëò:

        Áººðºíöºã                                                                     ýð, ýì

7-í òºðºëò:                200, 800ì  100ì õ/ã

        Óðò áà ºíäºðèéí õàðàéëò

        Æàä áà Ẻðºíöºã                                                               ýì

10- òºðºëò                 100, 400, 1500ì, 111ì õ/ã                                        

        Óðò. ºíäºð, òóëãóóðòàé õàðàéëò

        Áººðºíöºã, çýýðýíöýã, æàä                                ýð

Îëîí óëñûí òýìöýýíèé ä¿ðìèéí äàãóó äàðààõ íàñíû

 àíãèëëààð ÿâàãääàã.

1.      ªñâºð ¿å    18 íàñ õ¿ðòýë                        îõèä õºâã¿¿ä

2.      íàñàíä õ¿ðýã÷èä  18 áà ò¿¿íýýñ äýýøõè íàñíû õ¿ì¿¿ñ

·         Òàìèð÷èä çºâõºí ºãñºí ìýä¿¿ëýãò áè÷èãäñýí òºðºëä îðîëöñîíî.

·         20êì-ýýñ äýýøõè çàéä îðîëöîã÷èä çºâõºí íýìýëò òýæýýëèéí öýãýýñ öýâýð óñ àâíà.

·         Òàìèð÷íû äóãààðûã îéðûí çàéí ã¿éëòèéíõýý “íóðóóíäàà”, áóñàä íü “ýíãýðòýý ” õàäíà.

·         Òýìöýýí¿¿äýä çîõèîí áàéãóóëàõ, òåõíèêèéí, ýìíýëãèéí, äîïèíãèéí àëáà àæèëëàíà,

·         Ø¿¿ã÷èéí çºâëºë åðºíõéè ø¿¿ã÷èéí ìàðãààí òàñëàõ, òóñëàõ ø¿¿ã÷äèéí áàãóóäòàé.

·         Îëîí óäñûí òýìöýýíä äîîä òàë íü 60-70 ø¿¿ã÷ àæèëëàíà.

·         Òýìöýýíèéã 400 ì óðòòàé òîéëîã á¿õèé ã¿éëòèéí çàìûã óðòààøàà õóâààñàí øóëóóí øóãàì, ãàðàà áàðèà, áóóõèà ã¿éëòèéí á¿ñèéã õóâààñàí õºíäëºí øóãàì õýìæýýñ¿¿äýýñ á¿ðäñýí òàéëáàéä ÿâóóëíà.

·         Øóëóóí áà õºíäëºí øóãàìûã 50 ìì ºðãºíòýé öàãààíààð

·         ßâãàíààð, òîéðãîîñ åðºíõèé çàìðóó øèëæèõ õÿçãààðûã øàð ºíãèéí øóãàìààð òýìäýãëýíý.

·         Óðò áà ãóðàâûí õàðèàëòûã 10ñì çóçààí, 11.8-20.2 ñì ºðãºí 121-122 ñì óðòòàé öàãààí ºí㺺ð áóäñàí ò¿ëõýëò àâàõ ìîäîí âàíäàí, âàíäàíã ýëñòýé í¿õíèé íººö àÿçãààðààñ 1 ì-13ì çàéòàé áàéðëóóëñàí òàëáàéä ÿâóóëíà.

·         Ýëñòýé í¿õíèé ºðãºí íü 2.75ì, óðò íü 7.5 ì, óðüä÷èëñàí ã¿éëòèéí çàìûí óðò íü 40-45ì, ºðãºí íü 1.22 ñì äîîøã¿é áàéõààð çàññàí òàëáàéä ÿâàãäàíà.

·         Á¿õ õàðàéã÷èä òýìöýýíèéõýý øèíæ ÷àíàðààñ øàëòãààëæ 3-6 óäàà õàðàéíà

·         ªíäðèéí õàðàéëò õºíäëºâ÷èéí óðò íü 398-402 ñì, äèàìåðò íü 30ìì+1ìì, ìåòàëë áóþó õóâàíöàð ýäýýð õéèãäñýí óÿí íàëàðõàé, ãîë õýñãýýðýý 2 ñì íóìàð÷ áàéõ, øîí õîîðîíäûí çàé íü 400-404 ñì, øîíãèéí ºíäºð íü 250 ñì, õºíäëºâ÷ òîãòîîã÷ íü 4 ñì ºðãºí, 6 ñì óðòòàé òýãø ºíöºãò õàâòãàé øîíä áýõëýãäýíý.  Ìàòðàñ íü 500õ300 ñì, ºðãºí íü 50-75 ñì õàðüöààòàé 纺ëºí ïðîëëîí ýäýýð õéèãäýíý. Óðüä÷òñàí çàìûí äîîä õýìæýý15ì-25ì-ò áàéíà.

·         Òóëãóóðòàé õàðàéëòûí õºíäëºâ÷ 450-2 ñì, äèàìåðò  íü 30ìì+1ìì, æèí íü 2.25 êã óÿí íàëàðõàé ãîë÷ õýñãýýðýý 3 ñì íóìàð÷ áîëíî.

·         ªíäºð áà òóëãóóðòàé õàðàéëòàíä îðîëöîã÷èä ýõëýýä çàõèàëãàà ºã÷ õàðàéíà.

·         Çýýðýíöýã, ä¿¿ã¿¿ð, Ẻðºíöºã ò¿ëõýëòèéí òàëáàé èæèë, òîéðãèéí ãàäíàòàëûí õ¿ðýýã òºìðººð  / õàãàñ äóãóé õýëáýðòýé/, ºíäºð íü 9.8-10, 2 ñì  óðò íü 121-123 ñì, äîòîð òàëûí äèàìåòð íü 2,135-3 óäàà øèäýõ áóþó ò¿ëõýíý.

·         Çýýðýíöýã áà ä¿¿ã¿¿ð øèäýëò íü 130 êã äîîø¿ãé à÷ààã äààõ ÷àäâàðòàé, õàìãààëëòûí 8 òºìºð øîíä òàòñàí òîð, ò¿¿íèéã øèäýëòèéí òîéðãîîñ 3ì çàéä áàéðëóóëíà. Æàä , ãðàíàò, áºìáºã øèäýëòèéí òàëáàé èæèë õýìæèãäýõ¿¿íòýé áàéíà. Æàä øèäýëòèéí óðüä÷èëñàí ã¿éëòèéí çàìûí óðò íü 30-36.5 ì, ºðãºí íü 4 ì áàéõ áºãººä ñ¿¿ë÷èéí 6-8 ì çàìûí ºðãºí íü 1ì25 ñì áîëòëîî íàðèéñíà. Õÿíàëòûí øóãàìûí õàãàñ òîéðîã íü 8ì ðàäèóñòàé, 7ì ºðãºíòýé ìîä áóþó òºìºðººð õèéãäýíý. Õàãàñ òîéðãèéí 2 òàëààñ 5 ñì ºðãºíòýé. 75 ñì óðòòàé øóãàìàí õÿçãààðëàã÷èéã òàòíà.

·         Îëîí òºðºëòèéí òýìöýýí¿¿ä íü 2 ºäºð ÿâàãäàõ áºãººä òóñãàé äàðààëàëòàé. ¯¯íä:

1 äýõü ºäºð íü                        ýðýãòýé

                                                Ýìýãòýé

        100, 400 ì, Ẻðºíöºã ò¿ëõýëò

        100ì õ/ã, 200ì, ºíäðèéí õàðàéëò Ẻðºíöºã ò¿ëõýëò

2 äàõü ºäºð íü

        110 ì õ/ã, 1500 ì, òóëãóóðòàé /õ 800 ì, óðòûí çýýðýíöýã æàä øèäýëò

·         Îëîí òºðºëòèéí ä¿íã á¿õ îðîëäëîãûí îíîîíû íèéëáýðýýð ãàðãàíà.    

                                                            Боловсруулсан багш:......................../Б.Батбаасан/

Áàòëàâ: ЕЭТ-èéí ýðõëýã÷……………/Ю.Нандинцэцэг/

                    Ëåêö 4

Õóãàöàà 90’                                                                Çààõ àíãè 1-ð êóðñ

                                                Õºëáºìáºã

¯¿ñýë: Õªëáºìáºãòýé òºñòýé áºìáºãòýé òîãëîîìóóä ýðò ¿åýñ ¿¿ññýí. Àíãëè  óëñûã õºëáºìºãèéí ýõ îðîí ãýæ íýðëýäýã. 1863 îíä àíõ õºëáºìáºãèéí àíõíû ä¿ðìèéã áàòàëñàí. 1904 îíä îëîí óäñûí õºëáºìáºãèéí õîëáîî áàéãóóëàãäàæ 1908 îíä îëèìïèéí íààäìûí õºòºëáºðò îðñîí. ÄÀØÒ 1930 îíîîñ 4 æèë òóòàìä íýã óäàà çîõèîãäîæ èèðñýí. 1954 îíä Àçè òèâèéí õºëáºìºãèéí (AFC)  áàéãóóäàãäàæ 1956 îíîîñ 4 æèë òóòàìä òèâèéí àâàðãà, 1967 îíîîñ êëóáóóäûí Àçèéí àâàðãà øàëãàðóóëàõ òýìöýýí æèë á¿ð çîõèîí áàéãóóëàãäàæ áàéíà.

Ìàíàé îðîíä 1930-ààä îíîîñ õºëáºìáºáãèéí òîãëîëòóóä ÿâàãäàæ. 1946 îíë “Á¿õ öýðãèéí ñïîðòûí òîãëîëò ” íýðòýé çîõèîí áàéãóóëàãäàæ, 1959 îíîîñ ãàäààä äîòîîä óðàëäààí òýìöýýíä îðîëöîæ ýõýëñýí.

1959 îíä ìîíãîëûí õºëáºìáºãèéí õîëáîî áàéãóóëàãäàæ, 1996 îíîîñ ¿íäýñíèé “Ëèãè”-í òýìöýýí çîõèîãäñîí.-

1998 îíä ÌÕÁÕîëáîî  Àçèéí áîëîí îëîí óëñûí ÕÁÕîëáîîíä ãèø¿¿íýýð ýëññýí.

Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé øèãøýý áàã 2002 îíû ÄÀØÒ-íèé óðüä÷èëñàí òîãëîëòîíä  2001 îíä àíõ óäàà îðîëöñîí.

Òîãëîëòûí ä¿ðìýýñ:

·         Íýã áàã 11 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé,, òàëáàéä 11 òîãëîã÷, 1 õààëãà÷ òîãëîíî,

·         Õºëáºìºáã÷äèéí òîãëîëòûí ¿¿ðãýýð íü õààëãà÷, äîüòëîã÷, õàìãààëàã÷, õàãàñ õàìãààëàã÷ ãýæ àíãèëíà.

·         45 ìèíóòààð 2 ýýëæ òîãëîíî.

·         Òîãëîëòûã òàëáàéä 1, øóãàìàíä 2 ø¿¿ã÷ ø¿¿í ÿâóóëíà.

·         Õàñàãäàõ ñèñòåìèéí ¿åä 5 áàãèéí òîãëîëò òýíöâýë 15 ìèíóòààð 2 ¿å íýìýëò òîãëîëò õèéíý.

·         2 áàã äàõèí òýíöâýë áàã á¿ðýýñ 5 òîãëîã÷ ýýëæëýí 11 ìåòðèéí òîðãóóëûí öîõèîëòîîð õºëáºìáºãèéã ºøèãëºæ ÿëàã÷èéã òëîäðóóëíà.

·         Òàìèð÷äûí àëäààã “øàð õóóäàñ ”  ºðãºæ òîðãîíí. 2 äàõü “øàð õóóäàñ ” àâáàë “óëààí õóóäàñ” ºðãºæ òîðãîíî.

·         Àâàðãà øàëãàðóóëàõ áóþó Ëèãèéí òýìöýýíèéã òîéðãîîð ÿâóóëíà.

·         Íýã òàëáàéä 3 óäàà ñýëãýý õèéíý.    

Çóóí áóóäàëò äààì

¯¿ñýë : 1965 îíä çóóí áóóäàëò äààì íü Ìîíãîëä ¿¿ñæýý. 1966 îíû 4-ð ñàðä àíõ  óäàà Óëààíáààòàð õîòûí àâàðãà øàëãàðóóëàõ òýìöýýí çîõèîãäñîí. ÌÄÕ íü äýëõèé Äààìíû õîëáîî ãèø¿¿í, Àçèéí äààìíû õîëáîîíû ãèø¿¿í, ̯ÎÕ ãèø¿¿í þì.

Äààìàíä õ¿¿, áà äààì ãýñýí 2 òàðëèéí ä¿ðñ áàéíà.  Õ¿¿ çºâõºí õàðààð áóäñàí í¿äýýð óðàãøàà í¿¿õ áºãººä ººðèéí òàëûí õ¿¿ã àâ÷ í¿¿õã¿é. Ýñðýã òàëûí õ¿¿ã äàâæ í¿¿õéèã èäýõ ãýæ íýðëýíý.  Õ¿¿ íü ÿâñààð ýñðýã òàëûí ýöñèéí í¿¿äýëä î÷èõîä ìîðü, áýðñ, òýìýý, òýðýã áîëæ ä¿ðñýý ººð÷ëºõèéã äààì ãýõ áà ýíý íü ÿìàð÷ ÷èãëýëëä  õîë îéð çàéíä ÷ºëººòýé í¿¿íý.  Õ¿¿ íü èäýõäýý çºâõºí íýã õ¿¿ã äàâæ èäýõ áà ìºí óõàð÷ èäýæ áîëíî. 

Çóóí áóóäàëä äààìàíä õ¿¿ íü îëîí èäýõ òîõèîëä ãàðàõàä çààâàë èõ òîîòîéã íü èäíý. Õîæèë íü ýñðýã òýëûíõàà á¿õ õ¿¿ã èäýæ äóóññàí òîõèîëäîëä õîæèãäñîíîîð äóóñíà.

Øèðýýíèé òåííèñ

¯¿ñýë : 17-ð çóóíû ¿åä Àíãëè, ßïîíä  îäîí áºìáºã òîãëîäîã áàéæýý. Áàÿí ýçýä õîîëíû äàðàà òàëõ, ìàíòóóíûíõàà ¿ëäýãäëèéã Ẻãí¿¿ëýí õîîëíûõîî øèðýýí äýýð ºíõºð¿¿ëæ òîãëîäîã áàéñàí íü ººð÷ëºãäºí òóñãàé õýðýãñýë ìàòåðèàëòòàé áîëæ äýâøëèéã îëæýý.  Àíãëè õóâàíöàð áºìáºã ãàð÷ áàñ ìîäîí öîõèóð äýýð ðåçèí íààæ òîãëîäîã áîëñîí íü îäîí áºìáºãèéí òåõíèêèéí õºãæèëä îíöãîé äýâøèë îëæýý.18-ð çóóíû ¿åä “Ïèíã-ïîíã” íýðòéý Àíãëè Ãåðìàí, ßïîí çýðýã Àçè Åâðîïûí îëîí îðíóóäàä òîãëîäîã áîëæýý.

Øèðýýíèé òåííèñèéí òîãëîõ ä¿ðìýýñ:

·         Ãàíöààð÷èëñàí, äàí õîñ, õîëèìîã õîñ ãýñýí àíãèëàëòàé.

·         11 òîîãîîð 5-7 ¿å òîãëîíî.

·         Íýã ¿åèéí òîãëîëò äýð 1-2 óäàà òàéì àâíà.

·         Öîõèóð ìîäíû íýã òàë íü óëààí íºãºº òºë íü õýð áàéíà.

·         Äàâóóëàëò õèéõäýý áºìáºãèéã ãàðààñ ñàëãàæ õèéíý.

·         Äàâóóëàëòûí ¿åä áºìáºã òîðûã ø¿ðãýâýë äàõèí äàâóóëíà.

·         Òîãëîëòûí ¿åä áºìáºã òîðîíä áàéæ ýñðýã òàëä îðâîë ¿ðãýëæë¿¿ëýí òîãëîíî.

·         Õîÿð òîãëîëã÷ áºìáºãèéã àîÿð õîÿð áºìáºãººã ýýëæëýí äàâóóëíà.

·         Öîõèóð áàðüñàí ãàðûí áóãóéíààñ    óðàãø õýñýã áºìáºãò îéæ ýñðýã òàëä îðñîí áºìáºãèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýí öîõèíî.

·         Äàí áà õîëèìîã õîñ òîãëîëòûí ¿åä áºìáºãèéã äèàãíàëààð äàâóóëæ 2 òîãëîã÷ áºìáºãèéã ýýëæëýí äàâóóëàõ áà äàâóóëàëò áîëãîí õîîðîíäîî áàéðààð ñîëèíî.

Øèðýý íü:  õýëáýð ä¿ðñýý ººð÷èëæ ãàæèõã¿é, ñàéí ÷àíàðûí ìîäîîð õèéñýí áàéíà. Øèðýýíèé òàâöàí íü òýãø ºíöºãò õýëáýðòýé 137õ2=174 ñì óðò, 152.5 ñì ºðãºí, 2.54-3.81 ñì çóçààí, øàëíààñ äýýø òàâöàíãûí ãàäàðãóó õ¿ðòýë 76 ñì ºíäºð áàéíà.

Øèðýýíèé õºë íü òàâöàíãûí èðìýãýýñ äîîø 20 ñì çàéä ñóóëãàãäñàí õºíäëºí øàëíààñ äýýø 50 ñì ºíäºð õèéãäñýí áàéõ áà õàÿñàí áºìáºã á¿õ òàéëáàéä àäèë õýâèéí îéäîã áàéõ øààðäëàãàòàé.

Òîð:

Îäîí áºìáºãèéí øèðýýí äýýð òàòñàí òîð íü øèðýýã òýíö¿¿ òàë áîëãîí çààãëàñàí áàéíà.  Òîð íü 183 ñì óðò, 15.25 ñì ºíäºð, ñ¿ëæìýë ýäýýð õéèñýí õð íîãîîí ºíãºòýé 1.3 ñì-1.5 ñì í¿õòýé òîðíû äýýä çàõûã 1.5 ñì äýýä çàõûã 1.5 ñì ºðãºí íîãîîí ìàòåðèàëààð ýìæñýí áàéíà.

Öîõèóð:

Öîõèóðûã çààâàë ìîäîîð õèéõã¿éãýýð èõ áàãà õýëáýð çàãâàð õ¿íä õºíãºíèé ººð ººð áàéæ áîëíî.  Öîõèóð ìîä õýäýí äàâõàð ôàêåð áàéõ áà 8-ààñ èë¿¿ äàâõàðòàé áàéæ áîëîõã¿é. Òýìöýýíä 4 ÿíçûí öîõèóð ìîäîîð òîãëîõûã çºâøººðíº.

1.      Ǻºëºâ÷ã¿é ìîäîí öîõèóð

2.      Ǻºëºâ÷òýé ìîäîí öîõèóð

3.      Èðæãýð á¿õèé

4.      Ãÿëãàð 纺ëºí öîõèóð

              Áºìáºã:

Áºìáºã íü ãÿëãàð áèø öàãààí ºíãºòýé, õóâàíöàð ýäýýð õéèñýí áºãººä 2.40-2.53 ãð õ¿íä æèíòýé, 3.72-3.82 ñì ãîë÷òîé, 2 òàëûí ºí㺠áà õàòóó 纺ëíèé õóâüä æèãä áàéíà.

Îëîí óëñûí òýìöýýíä äýëõéèí îäîí õîëáîîíû áàòàëãààò áºìáºãººð (ßïîí, ÕÁÍÃÓ, Øâåä, Àíãëè, ÁÍÕÀÓ-ä) ¿éëäâýðëýãäñýí áàéäàã.

                                                            Боловсруулсан багш:......................../Б.Батбаасан/